काफल पाक्यो, बिउ कुयो, को हो को हो , गोल सिमल ,कुहुँ कुहँ
जब नेपालमा वसन्त ऋतुको आगमन हुन्छ तब चराहरुका यी आवाजहरु हामीले सुन्न सक्छौँ । यि आवाजहरु चराको एक प्रजाती, कोइली परीवार जो दक्षिण भारत, दक्षिण पूर्वीएसिया र उत्तर पूर्वी राज्यबाट नेपाल आउँछन् उनिहरुले यस्तो आवाज निकाल्दछन् । केहि महिना अघि देखिन छाडेका यि चराहरु मार्च महिनादेखि चरणबद्ध रुपमा देखिन थाल्दछन् ।
मार्चको अन्तिम सातादेखि यि चराहरु नेपाल भित्रन शुरु गर्छन् । र मे महिनामा सबै चराहरु भित्री सकेका हुन्छन् । चराहरुको आगमनले नेपालमा बसन्त ऋतु आएको सन्देश दिने पंक्षिविद् हेम सागर बरालले बताउनुभयो ।
कोइली प्रजातिको डेढ दर्जन चराहरु नेपालमा पाईन्छन् । तिमध्ये धेरै प्रवासी र केहि कहिलेकाहिँ सन्तान जन्माउने बेलामा मात्र नेपाल आउने गर्दछन् ।
सामान्य बाज कोइलीले काफल पाक्यो, ठूलो कोइलीले गोल सिमल , एसियन कोयन कुहुँ कुहुँ यस्तै साधारण कोइलीले पनि बिउ कुयो गाउँछ भने एसियन कोईलीले कोहो कोहो गाउँछ ।
बराल ,जो लण्डनको प्राणिशास्त्र समाजका नेपाल प्रमुख पनि हुनुहन्छ । उहाँ भन्नुहुन्छ “नेपालमा आउने सबै कोईलीहरु परजीवी खालका हुन्छन् । तिनिहरुले अरु चराका गुँडमा आफ्ना साना बच्चा चलाखीपूर्ण रुपमा हुर्काउने चाल चल्छन् । तिनिहरुले आफ्नो अण्डा अरु चराको गुणमा पार्छन, अरु चारले आफ्नो सन्तान सम्झेर बच्चा कोरल्छन्, खुवाउँछन् ,सुरक्षा दिन्छन् र चाडैँ हुर्काउँछ । ”
“नेपालमा आउने ६२ प्रजातीका चरा मध्ये कोईली एक हो जुन नेपालमा गर्मी समयमा आण्डा पार्न र बच्चा हुर्काउन आउँछ । अरु चपल, बि ईटर , फ्लाईक्याटर्स र चिवेहरु पनि मिसिन्छन् । गर्मीको समय प्रवासी चराहरुको लागि प्रजननको समय हो , यदि उचित आहार र वरपरको अवस्था उनिहरुका लागि अनुकुल भयो भने दोस्रो बच्चा जन्माउन तर्फ लाग्दछन् । ”बरालले भन्नुभयो ।
बरालका अनुसार बच्चाको पराश्रयको लागि तिनीहरुले साधारण चरा रोज्दछन् ,जुन यहाँ प्रशस्त पाईन्छन्, । यदि तिनीहरुले खतरनाक चराको प्रजाति रोजेको भए कोईलीको संख्या पनि खतरामा पर्दथ्यो । यिनीहरु धेरै चलाख हुन्छन् । त्यसैले मानिस सही भन्छन् काग भन्दा कोईली बाठो ।
अर्को महत्वपूर्ण पक्ष यो छ की ः एसियन कोईलीले कागको गुँडमा अण्डा पार्छ । कालो कोईली काग जस्तै कालो हुन्छ । यसले दोधार पार्दछ । भाले कोईलीले पोथि कागलाई यसको वरीपरी नाच्दै जिस्क्याउँछ ,त्यसपछि उसको गुँड छाड्न दवाद दिन्छ । जब पोथी कागले गुँड छाड्छ तब पोथी कोईलिले कागको गुँडमै अण्डा पार्दछ , त्यसपछि छोडेर भाग्छन् ।
यसमध्ये केहि प्रवासी चराहरु पाँच हजार किलोमिटर भन्दा बढि दुरी पार गरेर अफ्रिकी महाद्वीपबाट नेपालमा आउँछन् । जुरे कोइली जसको यात्रा अफ्रिकी महाद्वीपबाट सुरु हुन्छ, यो कोईलीको एक प्रजाती हो जसले सबैभन्दा लामो दुरी पार गर्न सक्छ । सबै प्रवासी चराहरु प्रत्येक बर्ष नेपाल आउँछन् र नेपालको तराई, पहाड क्षेत्रका प्राय जंगल पुग्दछन् । यिनिहरुले विशेष खालको बासस्थान र सफा वातावरण खोज्दछन् ।
ग्रीष्म ऋतुका प्रवासी चराहरु देश भित्रका प्राय ठाउँहरुमा पाईन्छन् । यिनिहरु पोखरीहरुमा निर्भर रहँदैनन् जबकी चिसो यामका प्रवासी चराहरु निर्भर रहन्छन् । त्यसकारण यिनीहरु पोखरीका छेउछाउ, धेरैजसो कोशीटप्पु बन्यजन्तु आरक्ष ,चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज, जगदिशपुर जलाशय र कर्णाली नदिमा पाईन्छ , जुन बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्ज र शुक्लनफाँटा राष्ट्रिय निकुञ्जसँग जोडिएको छ । चराहरुको बिश्रामस्थल जंगल र घासेमैदान भएकाले यिनिहरु मुश्किलले पोखरीहरुमा रहन्छन् ।
चराहरुलाई बिशेष गरी प्राकृतिक बासस्थान र सुरक्षित क्षेत्र आवश्यक पर्दछ । त्यसैले यि बच्चा हुर्काउनको लागि सुरक्षीत क्षेत्रतर्फ जाने गर्दछन् । किन यिनिहरु राष्ट्रिय निकुञ्ज र संरक्षण क्षेत्रमा पाईन्छन् भन्ने यसबाट ब्याख्या गर्न सकिन्छ ।
यसैगरी , जब ग्रीष्मकालिन प्रवासी चराहरुको आगमन हुन्छ त्यसपछि प्राय शितकालिन प्रवासी चराहरु आफ्नो ग्रीष्मकालिन बासस्थानतर्फ लाग्दछन् ।