काठमाडौं बानियाँटारमा फ्लोरोसेन्ट स्कुल छ । यही स्कुलको अगाडिपट्टिको गल्ली हुँदै बायाँ मोडिएपछिको वस्तीस्थित एक घरमा राति अवेरसम्म बत्ति बलिरहन्छ । लोकसेवाको तयारी गरिरहेको वा परीक्षाको भीषण चेपमा रहेको कोही विद्यार्थी होला बन्ने अनुमान धेरैले गर्दछन् । तर, यी अनुमान सत्य होइनन् । त्यहाँ नत कोही परीक्षार्थी बस्छ नत कोही विद्यार्थी । बस्छन् नेकपा माओवादी केन्द्रका नेता लेखनाथ न्यौपाने ।
उनी बाह्रै मास उसैगरी कितावमा घोत्लिरहेका हुन्छन् । उनको फल्याट पुस्तकालयजस्तो लाग्छ । टमक्क मिलाएर राखिएका ¥याकमा माक्र्सवाददेखि उत्तरआधुनिकतावादसम्मका किताव भेटिन्छन् । माक्र्स लिखित पूँजीका चम्किला संस्करणमा जोकोहीको आँखा झ्वाट्ट पर्दछ । केही किताव भुंईमा खात लागेका छन् । यो सबै दृश्य हेर्दा लेखनाथ न्यौपानेको बाहिरी जीबन र अन्तर्यमा आकाश जमिनको अन्तर अनुभव गर्न सहजै सकिन्छ ।
बाहिरफेर उनी आम माओवादी नेता कार्यकर्ताजस्तै बैठक, छलफल, कार्यक्रम र आन्दोलनमा व्यस्त रहन्छन् । अरु नेता कार्यकर्ताजस्तै उनी ‘कामपनि नभाको फुर्सदपनि नपाको’ माओवादी हुन् । विद्यार्थी अभियानमा पश्चिम पुगेर फर्केको धेरै भएको छैन । माओवादी एकीकृत भएपछि उनी काठमाडौंको नेता तोकिएका छन् ।
अखिल क्रान्तिकारीको नेतृत्व
विद्यार्थीको अध्यक्षका रुपमा बर्षौ कार्यकारी भुमिका रहेका उनको राजनीतिक जीबन असाध्य सक्रिय रह्यो । उनी ०६० को असारदेखि ०६७ मंसिरसम्म क्रान्तिकारीको अध्यक्ष रहे । माओवादी जनयुद्ध उचाईमा पुगेको, संकटकाल लागेको, शान्तिप्रक्रिया शुरु भएको, माओवादी संविधानसभामा सबैभन्दा ठूलो दल बनेको तथा माओवादीमा अन्तरविरोध बढ्दै गरेको गतिशिल समयमा उनी विद्यार्थी नेतृत्वमा थिए ।
उनी अध्यक्ष रहिन्जेल क्रान्तिकारी चलायमान रहेको र विद्यार्थी राजनीतिमा उनको हस्तक्षेप जबरजस्त स्थापित भएको उनका समकालिनहरु बताउँछन् । ०६७ सालमा पार्टीले उनलाई नै क्रान्तिकारीको नेतृत्वमा निरन्तरता दिन चाह्यो । उनले इन्कार गरे । बर्षौसम्म विद्यार्थीको नेतृत्व लिंदा संगठनमा जाम हुंने र आफ्नो पनि भुमिका विस्तार नहुंने उनको तर्क थियो । उनको नाइनास्तीपछि उनी विद्यार्थीको भुमिकाबाट बाहिरिए ।
भुमिका बिहीन अवस्थाले बनायो अध्ययनशील
आठ बर्षसम्म आठै प्रहर सक्रिय रहेका लेखनाथ न्यौपानले सायदै सोचेका थिए भुमिका फेरिएपछि झण्डै झण्डै ‘बेकामे’ भइएला । उनी बिद्यार्थीबाट बाहिरिएसँगै माओवादीको अन्तरसंर्घष चरमचुलीमा पुग्यो । खरो स्वभावका न्यौपाने क्रान्तिमाथि धोका भएको निष्कर्षमा पुगे । क्रान्तिको लालझण्डा फेरिपनि उठाउने अभिष्टसहित उनी मोहन बैद्य नेतृत्वको माओवादीमा लागे । तर पार्टीले सशक्त आन्दोलन थालेन, आम नेता कार्यकर्ता निस्क्रियजस्तै रहे । उनले समयको सदुपयोग गर्ने माध्यम बनाएः अध्ययन । उनी भन्छन्, ‘म अत्यन्त सक्रिय राजनीतिक जीबनबाट भुमिका विहीन राजनीतिमा पुगें । विद्यार्थीको नेतृत्व छाडेपछिको लगभग ६ बर्ष मेरो मुख्य काम नै लेख्ने पढ्ने भयो ।’ यसबीचमा उनले अनेकथरी किताव पढेका छन् । पढ्नु उनको बाध्यता र नशा दुबै हो । युद्धकालमा उनी दुई पटक जेल परे ।
०५२ सालमा उनी ६ महिना जेल बसे । बुबाले लालपूर्जा धरौटी राखेर जेलमुक्त गरिदिनुभयो । बुबाको जमानी जेसुकै होस्, उनले राजनीति छोड्न सकेनन् । माओवादी युद्धमा जोडिए । २०५४ सालमा पक्राउ परे । लगातार ४ बर्ष जेलमा रहे । यो ४ बर्ष उनी कितावी किरो बने । जेलमा समय बिताउने अर्को उपयुक्त विधिपनि केही थिएन । साथीभाइसँग र आफन्त भेट्न जाँदा उनी किताव पठाइदिन भन्थे । ‘जेलमा मैले पढ्न सिके । तल नै लाग्यो । भनेजस्तो किताव पढ्न नपाएपनि पढ्ने बानी बस्यो । प्रशासनले छापा मारेर किताव लुट्थ्यो ।
किताव महत्वपूर्ण हुंदैनथ्यो भने किन लुटिन्थ्यो ? जे लुटिन्थ्यो त्योप्रति झन् माया लाग्ने ।’ जेलजीबनको अनुभव सुनाउँदै उनले भने । पढाइका लागि पारिवारिक पृष्ठभूमीपनि कारक रह्यो । उनका लागि पढाइ सहज थिएन । गोरखाको हर्मीमा जन्मेका न्यौपाने ११ औं सन्तान मध्ये आठौं सन्तान हुन् । ७ दिदीबहिनी र ४ दाजुभाइको विशाल परिवारमा सहज पढाइ सम्भव थिएन । बुबाआमाको कष्टपूर्ण जीबन संर्घष नजिकबाट नियाँलेका उनले अध्ययनको महत्व उतिबेलै बुझेका थिए ।
कस्ता किताब पढ्ने
भाषण र अभिव्यक्तिमा खरो लाग्ने न्यौपाने अध्ययन र लेखनका दृष्टिले भावुक लाग्छन् । माओ, माक्र्स र लेलिनका दुईचारवटा ठेली टेबुलमा राख्ने र पाँचसातवटा भनाइ घोकेर कार्यकर्तालाई माक्र्सवाद लेलिनवाद र माओवादको फुर्ति लगाउने उनको स्वभाव छैन । उनीसँग झण्डै ५ हजार पुस्तक छन् । त्यहाँ याङ मोको युवाहरुको गीत देखि भलाद्मिर नादाकोभको लोलितासम्म छन् । प्रचण्डका रचनादेखि विपी कोइरालाको सुम्निमासम्म उनले छिमोलेका छन् । अनेक रंगका किताव पढेका न्यौपानेलाई सबैभन्दा बढी मन परेको उपन्यास होः युवाहरुको गीत । चीनमा क्रान्ति सम्पन्न गर्न युवाहरुले खेलेको भुमिकामा आधारित यो उपन्यासले भिन्दै उर्जा दिने उनको भनाइ छ ।
किन पढ्ने ?
‘किताव पढेर के पाउनुभयो ?’ पढ्यो लेख्यो के काम, हलो जोत्यो मामैमाम भन्ने सस्कृति हावी भएको सन्दर्भलाई संकेत गर्दै न्यौपानलाई सोधियो । उनले गाँठी कुरा फुकाए । ‘पढ्नु भनेको औपचारिक शिक्षामात्रै होइन । अनौपचारिक शिक्षा पनि महत्वपूर्ण हुन्छ । अध्ययनले आत्मविश्वास बढाउँछ । भविश्यको आँकलन गर्न सक्ने बनाउँछ । आजको लागि होइन, भोलिका लागि बाँच्न सिकाँउछ । प्रतिकुल अवस्थाको सामाना गर्ने क्षमता बृद्धि गर्दछ ।’ न्यौपाने अघि बढ्दै गए, ‘आजका धेरै युवा नेताले भविश्य देखेका छैनन् । उनीहरु नेताकै फेरो समातेर घुम्न तछाडमछाड गरिरहेका छन् । यो अध्ययनको कमीले हो । अध्ययनको कमी हुँदा मान्छे तत्कालका कुरामा रमाउँछ ।’
अध्ययनको महत्व बुझाउँदै गर्दा उनी विक्रम सम्वत ४० को दशकमा फर्के । उनले प्रचण्ड, बादल, देब गुरुङ, सिपी गजुरेलले त्यतिबेला अध्ययन मण्डल नै बनाएर बर्षौसम्म सामुहिक अध्ययन र बहश गरेको उदाहरण दिए । ‘मोहन बैद्यको आफ्नै दक्षता छ । प्रचण्ड, बादल, गुरुङ, गजुरेल आआफ्नो विधामा आजसम्म अपडेट हुनुहुन्छ । बाबुराम पछिबाट जोडिनुभयो तर उहाँको आफ्नै विज्ञता छ । ३० बर्ष अघि अध्ययन गरेको कुराले उहाँहरुलाई विज्ञ बनाइरहेको छ ।’ नेताहरुले अध्ययन कसरी गरे र नेतृत्वमा स्थापित हुंन तथा आन्दोलनलाई अगाडि बढाउन कसरी भुमिका निर्वाह ग¥यो भन्ने बारेमा उनले बेलिविस्तार लगाए ।
माओवादी आन्दोलनमा लागेकाहरु पछिल्लो समय पठन संस्कृतिबाट बिमुख भइरहेकोे न्यौपानेको भनाइ छ । विज्ञता हाशिल गर्न भन्दा पदको हानथापका लागि दौडधुप बढेको उनले नजिकबाट नियाँलेका छन् । ‘विषयगत ज्ञान केही नभएपनि मन्त्री हुन परेको छ । केही गर्नका लागि मन्त्री बन्ने होइन, पद पाउँनका लागि हानथाप छ ।’ उनी भन्छन्, ‘पार्टीले विषयगत विज्ञ नेताहरु उत्पादन गर्नुपर्छ । मन्त्री बन्नुभन्दा पहिले सम्बन्धित मन्त्रालयका बारेमा कोर्ष पूरा गर्न लगाउनुपर्छ । दक्षता बिनै मन्त्री भएकाले केही गर्न सक्दैनन् भन्ने देखिएको छ ।’ कर्मचारीले सहयोग गरेनन् भन्ने गुनासो सबैजसो मन्त्री प्रधानमन्त्रीले गर्ने गर्दछन् । यसमा पनि न्यौपाने नेताकै खोट देख्छन्, ‘कर्मचारीलाई खटनपटन गर्ने क्षमता भए कर्मचारी काम गर्न बाध्य हुन्छ । उसलाई यो होइन त्यो हो भनेर दिशानिर्देश गर्न सक्ने विशेषज्ञता भए उसले ठग्नै पाउँदैन ।
कर्मचारीले जे ग¥यो त्यसैमा ल्याप्चे लगाउंने भएपछि कर्मचारीले किन टेर्छ ?’ उनी कर्मचारीलाई खटनपटन गर्न सक्ने नेता मन्त्री हुंदा परिणाम निस्किएको दाबी गर्छन । माओवादीहरु अरुभन्दा विशिष्ट नभइ नहुंने न्यौपानेको धारणा छ । समाज परिवर्तन गर्न भनेर हिंडेका माओवादीहरुसँग अरुको भन्दा धेरै ज्ञान र सूचना हुनुपर्ने उनको भनाइ छ । त्यसका लागि अध्ययनको विकल्प नरहेको उनको सुझाव छ । अध्ययन गर्नका लागि पहिले जस्तो कठिनाइ नरहेको उनको बुझाइ छ । ‘पहिले पहिले नेपाली बजारमा पुस्तकको अभाव थियो । अहिले यहीं पुस्तक पाइन्छ । अंग्रेजी भाषा बुझ्नेका लागि इन्टरनेट र अध्ययन सामाग्री कति हो †’ उत्साहित देखिए न्यौपाने ।
किताब माग्ने कि किन्ने ? ‘किताब मागेर पढ्ने कि किनेर ?’ यो प्रश्नको उत्तर उनले सहजै दिए, ‘किनेर’ । किताव पढ्दै नपढ्ने पढिहालेपनि मागेर काम चलाउने एकथरी प्रवृत्ति छ । यस्तो अवस्थामा किनेर किताव पढ्ने कुरा सम्भव होला र ? उनी सम्भव देख्छन् । ‘थोरै खाएर किताव किन्ने हो । दुई प्लेट मःमको मूल्यले एउटा किताव आउंछ । लगाउने र खाने कुरामा थोरै सम्झौता गरियो भने किताव जत्तिपनि आउँछ ।’ उनले आफ्नै अनुभव सुनाए । मूल्यमै रुपान्तरण गर्ने हो भने उनीसँग लाखौंका किताव छन् । ‘कसरी जुट्यो यत्रो रकम ?’ प्रश्नले उनलाई मसक्क हसायो । दुई हत्केला रगड्दै उनले भने, ‘बर्षौदेखि का कितावको मूल्य जोड्यो भने लाखौं होला । तर, एकैदिनमा यति किनिएको होइन । केही गास र कपास कटाएर किनँे । केही साथीभाइबाट उपहार पाएँ । कितावपनि लेखेँ । प्रकाशकले कितावको पैसा नदिपछि अरु किताव उठाएर ल्याएँ ।’
लेखक लेखनाथका कथाव्यथा
लेखनाथ लेखकपनि हुन् । नौ वटा किताव लेखिसकेका छन् । विद्यार्थी राजनीतिमा २२ बर्ष बिताएका उनले विद्यार्थी आन्दोलनकै बारेमा ‘बिद्यार्थी राजनीतिका बाइस बर्ष’ नामक पुस्तक लेखे । संगठनका साथीहरुले सो किताव बेच्न महत्वपूर्ण भुमिका निर्वाह गरे । पछिल्लो समय उनी त्यही किताबबाट आएको पैसाले बाँचेको बताउँछन् । किताव प्रकाशकले पैसा नदिंदा उनी हैरान छन् ।
प्रकाशित कृतिको संख्या थोरै लेख्ने तर प्रकाशन धेरै गरेर सुरुमै ठग्ने प्रवृत्तिको शिकार उनीपनि भएका छन् । बजारमा किताव सकिसक्दा पनि कितावको पैसा आउँन बाँकी छ भन्दै झुल्याउने गरिन्छ । आजित भएका उनले कितावसँग किताब साट्ने गरेका छन् । उनले जनयुद्धमा श्रीमती गुमाए । भावविभोर हुँदै किताव लेखे । आत्मकेन्द्रीत भएको आरोप लाग्यो । उनी भन्छन्, ‘खुकुरीको चोट अचानोलाई थाहा हुन्छ । जसले परिवार गुमाएका छन् उनीहरुबाट राम्रो प्रतिक्रिया आएको छ । प्रतिक्रिया सकारात्मक र नकारात्मक दुबै तरिकाले आएका छन् ।’
उनको पछिल्लो कृति हो कोमामा कोरस । कोरसको अर्थ सामुहिक गायन । कोमा शब्द उनले चिकित्सा क्षेत्रबाट लिएका हुन् । जीबन मरणको चिन्ताजनक अवस्थाको बिरामीलाई कोमामा राखिन्छ । उनले माओवादी आन्दोलनलाई सामुहिक गायनका रुपमा पुस्तकमा प्रतिबिम्बित गरेका छन् । र, यो गायनरुपी आन्दोलन जीबनमरणको दोसाँधमा उपचाररत रहेको सन्देश दिएका छन् । कोरस कोमामा पुग्ने अवस्था कसरी निम्तियो भन्नेमा पुस्तक केन्द्रीत छ । उनले सबैको जिम्मेवारी भएपनि नेतृत्वका नाताले प्रचण्डलाई मुख्य दोषि देखेका छन् । फेरी प्रचण्डलाई नेता मानेर माओवादीमा एकीकृत भएका न्यौपानेलाई धेरैले गर्ने प्रश्न हो, ‘प्रचण्डकै आलोचना गर्ने प्रचण्डकै छाहारीमा आउँने ?’ उनी प्रश्नपनि स्वभाविकरुपमा लिन्छन् । र, उत्तरपनि स्वभाविकरुपमै दिन्छन् । ‘हिजो राजनीति र नेतालाई आर्दशमा हेरियो । यस्तो हुँदोरहेनछ । व्यवहारमा तलमाथि हुँदो रहेछ । आलोचना चेतका साथ प्रचण्डको नेतृत्वमा केन्द्रीकृत भएका हौँ ।’
अध्ययन प्रतिष्ठान बनाउने अभियानमा लेखनाथ
माक्र्सवादको विकास युरोपमा भयो । त्यहाँ वैचारिक पक्षलाई जोड दिइन्थ्यो । फ्रयांकफर्ट स्कुल अफ थट संस्थागत नै भएको उदाहरण छ । विचारकहरुको उत्पादन भएको देखिन्छ । नेपालमा वैचारिक पक्ष कमजोर बन्दै गएको उनले देखेका छन् । ‘पठन संस्कृति हराएकाले हामी लन्ठु भएका छौं ।’ फ्रेन्च कट दाह्री खुम्चाउँदै लज्जालुभावमा उनी पीडा पोख्दै थिए ।
पार्टीको स्कुल विभागको जिम्मेवारीमा रहेका न्यौपानेले माओवादी नेताकार्यकर्ताको वैचारिक पक्ष कमजोर रहेको नजिकबाट देखेका छन् । उनी पार्टी मातहतमै अध्ययन केन्द्र वा प्रतिष्ठान बनाउनुपर्छ भन्ने सोचमा छन् । नेताकार्यकर्तालाई अनिवार्य रुपमा पढाउने र प्रमाणपत्रसमेत दिने गरी अध्ययन प्रतिष्ठान गठन गर्न अनिवार्य भइसकेको उनको बुझाइ छ । विषय तोकेरै पाठ्यक्रमको विकास गर्ने र प्रतिष्ठानबाट प्रमाणपत्र प्राप्त नगरेको नेताकार्यकर्तालाई नियुक्ति र मनोनयनमा बन्देज नगरेसम्म पार्टी वैचारिकरुपमा सशक्त नबन्ने उनको निष्कर्ष छ ।
‘सबैलाई नियुक्ति चाहिएको छ । मनोनित हुनुपरेको छ । दौडधुप त्यसैका लागि छ । कम्तिमा त्यसका लागि भएपनि निश्चित विधाको अध्ययन गर्नुपर्ने विधि बसालिएमा साथीहरु बाध्य भएर पढ्छन् ।’ उनले थपे, ‘वैचारिकरुपमा अब्बल र ज्ञानका हिसावले समृद्ध नभएका माओवादी नेताकार्यकर्ताले अबको कार्यभार पूरा गर्न सक्दैनन् ।’ नारायण पौडेलको संयोजनमा
