दसैँको जमरा देवीको आशीर्वाद मात्र होइन, स्वास्थ्य र आयुर्वेदको खजाना पनि हो । यसले धार्मिक आस्था, सांस्कृतिक परम्परा र आयुर्वेदिक उपचारलाई एकैसाथ जोडेर जीवनलाई शक्ति, सन्तुलन र समृद्धि दिन्छ ।
काठमाडौँ । दशैँको समयमा जमरा नेपाली हिन्दु धर्मावलम्बीका लागि मात्र धार्मिक मान्यता नभई स्वास्थ्य र आयुर्वेदसँग पनि जोडिएको तत्त्व मानिन्छ ।
विशेष गरी दशैँमा घरमा राखिने जमरालाई लक्ष्मी, दुर्गा र देवी–देवताका आशीर्वादको प्रतीकका रूपमा लिइन्छ । पुरानो परम्पराअनुसार जमरामा रहेको बिउ र बोटले नकारात्मक ऊर्जा हटाउने र सकारात्मक ऊर्जा ल्याउने विश्वास गरिन्छ ।
आयुर्वेदिक दृष्टिकोणले पनि जमरालाई विशेष महत्त्व दिएको पाइन्छ । यसमा पाइने प्राकृतिक सूक्ष्म पोषक तत्त्वहरूले शरीरमा प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउने र मानसिक स्फूर्ति प्रदान गर्ने मान्यता छ । यसैले दशैँको अवसरमा जमरा घरमा राख्ने र यसको पानी पिउँदा स्वास्थ्य लाभ हुने धार्मिक विश्वास छ ।
जमराको महत्त्व केवल धार्मिक वा सांस्कृतिक दृष्टिले मात्र सीमित नभई यसको आयुर्वेदिक पक्ष पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण रहेको आयुर्वेद चिकित्सकहरू बताउँछन् । जमरालाई स्वास्थ्यका लागि लाभदायक मानिन्छ र आयुर्वेदले यसलाई पौष्टिक र स्वास्थ्यवर्धक तत्त्वको रूपमा व्याख्या गरेको छ ।
अन्नको राजा जौँ
संस्कृतमा जौँलाई यव भनिन्छ । वैदिक ग्रन्थदेखि नै यसको महिमा गाइँदै आएको छ । जौँलाई रोग निवारक, यज्ञयज्ञादीमा उपयोगी र बल–प्राण पुष्ट पार्ने अन्नको रूपमा वर्णन गरिएको छ । पौराणिक ग्रन्थहरूले समेत जौँलाई “अन्नको राजा” मानेका छन् ।
जमरा मात्र धार्मिक प्रतीक नभई पौष्टिक आहार पनि हो । गहुँको जमरा उमारेर बनाइने रस नियमित सेवन गर्दा शरीरलाई धेरै लाभ पुग्छ । त्यसैले अहिले आधुनिक जीवनशैलीमा समेत जमराको प्रयोग स्वास्थ्योपचार र सौन्दर्य वृद्धिका लागि लोकप्रिय हुँदै गएको छ ।
जमराको जुसको अद्भुत फाइदा
जमराको जुस सेवन गर्दा मुख र दाँतको समस्या घट्छ । यसले रगतमा चिनीको मात्रा सन्तुलनमा राख्छ, पाचन तन्त्रलाई सबल बनाउँछ र कलेजोलाई स्वस्थ राख्छ । साथै छाला र कपालसम्बन्धी समस्या समाधानमा पनि जमरा उपयोगी हुन्छ ।
चिकित्सकहरूका अनुसार उच्च रक्तचाप, मधुमेह र क्यान्सर जस्ता रोगमा सातदेखि नौ दिनसम्म जमराको जुस सेवन गर्दा धेरै फाइदा पुग्छ । सौन्दर्यमा निखार ल्याउने गुणसमेत जमरामा पाइन्छ, जसले गर्दा यसलाई प्राकृतिक सौन्दर्य वर्द्धकको रूपमा पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
कसरी गर्ने जमराको प्रयोग ?
जमरालाई त्यसै चपाएर खान सकिन्छ । तर रस बनाएर सेवन गर्दा अझ स्वादिलो र प्रभावकारी हुन्छ । सामान्यतया आठदेखि दश वटा गहुँका जमरा जरासहित काटेर राम्ररी धोई कुटेर रस निकालिन्छ । यसरी बनेको जुसमा तुलसीको रस, मह र अदुवा मिसाएर पिए अझ बढी फाइदा हुन्छ ।
यदि कुनै रोगबाट पीडित हुनुहुन्छ भने ३० देखि ५० एमएलसम्म जमराको रस दैनिक सेवन गर्न चिकित्सकहरूले सुझाव दिने गरेका छन् ।
आयुर्वेदिक दृष्टिमा जमराको महत्त्व
जमरालाई आयुर्वेदले विभिन्न कोणबाट व्याख्या गरेको छ ।
सात्त्विक आहार: जमरा शुद्ध, सात्त्विक आहार मानिन्छ । यसले मानसिक शान्ति, शुद्धता र सकारात्मक ऊर्जा ल्याउँछ । दसैँमा टिका लगाउँदा जमरालाई आशीर्वादका रूपमा प्रयोग गर्ने चलन यसैसँग सम्बन्धित छ ।
पाचन शक्ति वृद्धिकारी: अङ्कुरित बीउमा पाइने पाचक इन्जाइमहरूले पाचन प्रक्रियामा सहयोग गर्छ । आयुर्वेदमा यसलाई अग्नि सन्तुलनमा राख्ने तत्त्वका रूपमा लिइन्छ ।
रक्त शुद्धिकारी: जमराले शरीरको रक्त शुद्ध गर्ने क्षमता राख्छ । यसले रगतको गुणस्तर सुधार्छ र शरीरलाई स्वस्थ राख्छ ।
त्रिदोष सन्तुलन: जमरामा वात, पित्त र कफलाई सन्तुलन गर्ने गुण हुन्छ । यसले शरीरमा समग्र स्वास्थ्य सन्तुलन कायम राख्छ ।
शक्तिवर्धक: जमरामा प्रोटिन, भिटामिन र खनिज प्रशस्त मात्रामा हुन्छन् । यसले शरीरलाई ऊर्जा र शक्ति प्रदान गर्छ । दसैँको लामो धार्मिक अनुष्ठानमा शारीरिक तथा मानसिक शक्ति बढाउन यो उपयोगी हुन्छ ।
आँखाको स्वास्थ्य: जमरामा लुटेन र जेक्सन्थिन जस्ता एन्टिअक्सिडेन्ट पाइन्छन्, जसले आँखाको दृष्टि सुधार्न मद्दत गर्छ ।
सांस्कृतिक दृष्टिकोण
दसैँमा जमरालाई देवी दुर्गाको प्रतीकका रूपमा मानिन्छ । नवदुर्गा पूजामा जमरालाई देवीको प्रसाद मानिन्छ र टिका लगाउँदा अग्रजहरूले आशीर्वादका साथ टाउकोमा राख्छन् । यसले शुभता, समृद्धि र दीर्घायुको प्रतीक जनाउँछ ।
यसरी धार्मिक र सांस्कृतिक दृष्टिकोणले मात्र होइन, स्वास्थ्य र आयुर्वेदिक दृष्टिले पनि जमराको महत्त्व अनुपम छ ।
जमरा: आस्था र स्वास्थ्यको संगम
दसैँ केवल धार्मिक पर्व मात्र होइन, यसले सांस्कृतिक, सामाजिक र स्वास्थ्य सम्बन्धी सन्देश पनि बोकेको हुन्छ । टिका सँगै राखिने जमराले विश्वास, श्रद्धा र आशीर्वाद त दिन्छ नै, त्यससँगै जीवनलाई स्वस्थ, ऊर्जाशील र सन्तुलित बनाउन पनि मद्दत पुर्याउँछ ।
यसरी जमराले धार्मिक आस्था, सांस्कृतिक परम्परा र आयुर्वेदिक स्वास्थ्य विचारलाई एकैसाथ जोड्ने कार्य गर्दछ । यही कारणले दशैँमा जमराको महत्त्व अनन्त र अद्वितीय मानिन्छ ।
(पूर्णायु आयुर्वेद हस्पिटलमा कार्यरत वरिष्ठ आयुर्वेद चिकित्सक डा.लक्ष्मण पौडेलसँगको कुराकानीमा आधारित)
